Türkiye’de Patates Üretimi ve Bu Patates Neden Pahalı?

BU yıl iklim şartlarının da etkisiyle birçok üründe aşırı fiyatlar oluştu. Her gün başka bir üründeki astronomik fiyat artışına şahit oluyoruz. Domates, biber, patlıcan, ıspanak derken soğan ve patates de gündeme girdi. Patates fiyatları pazarda 4-5 TL’yi bulunca 400 bin tonluk ithalat izni gündeme geldi. Bu karar sonrasında fiyatlarda bir nebze gerileme yaşandı. Ekonomi yönetiminin aldığı tedbirlerle diğer ürünlerde de gerilemeler görüldü. Ancak bu fiyat artışlarının önünü ancak daha kalıcı ve uzun vadeli çözümlerle kesebiliriz. Bu işin başını da tohumculuk çekiyor, öncelikle milli tohumlarımızı geliştirip üreticiye ulaştırıp, üretimi artırmamız gerekiyor.

Patates, sadece Türkiye’nin değil bütün dünyanın en önemli besin kaynaklarından biri. Patatesin anavatanı Güney Amerika ülkelerinde 3 bine yakın patates çeşidi olduğunu biliyor muydunuz? Türkiye’deki patates çeşidi ise 10’larla ifade ediliyor. Bu tohumlar da büyük oranda ithal ediliyor. Bu alanda hem özel sektör hem de kamu tarafında ciddi yatırımlar yok. Niğde’de kurulu Patates Araştırma Enstitüsü çeşit artırmak izin yatırımlar yapıyor. Şimdiye kadar yaptığı çalışmalarla elde edilen sekiz tohum tescillenmiş durumda. Özel sektörden de bir iki firma bu alanda çalışmalar yürütüyor. Nevşehir merkezli Doğa Tohumculuk bu alanda yatırım yapan bir şirket. Şirket 13 tohumun tescilinde son aşamaya gelmiş.

GLOBAL BİR EKONOMİ

Öncelikle Türkiye ve dünya patates ekonomisinden bahsedelim…

Dünya genelinde 100’den fazla ülkede yetişen ve önemli bir gıda ürünü olan patates, beslenmede tahıllardan sonra en fazla tüketilen besin konumunda. FAO verilerine göre, 1990’da dünya genelinde 267 milyon ton patates üretilirken bugün bu rakam 19.3 milyon hektar alanda yaklaşık 388.2 milyon tona çıkmış durumda. Patatesin yüzde 50’sinden daha azı taze olarak tüketiliyor. Geri kalan ise endüstriyel kullanım için gıda ürünlerinin bileşenleri, hayvan yemi ve tohumluk olarak yeniden değerlendiriliyor.

Dünya patates üretiminde, Orta Avrupa ülkelerinin ağırlığı hızla düşerken, Çin ve Hindistan’ın payı artıyor. Sadece Asya kıtası, dünya patates üretiminin yarısını oluştururken, Çin ve Hindistan üretimin yaklaşık yüzde 35’ini gerçekleştiriyor. Birçok ülke patates üretimini artırıyor olsa da, Çin ve Hindistan açık ara en fazla üretimin olduğu ülkeler. Çin’de 5.7 milyon hektar alanda 99.2 milyon ton, Hindistan’da ise 2.1 milyon hektar alanda 48.6 milyon ton patates üretilmiş. Türkiye ise 4.5 milyon ton ile 14’üncü sırada yer alıyor.

2018’de dünya genelinde yaklaşık 12.6 milyon ton mik-’tarmda ve 3.6 milyar dolar değerinde patates ithalatı gerçekleştirilmiş. 425 milyon dolar mira değerinde, 2 milyon ton ithalat ile Belçika en fazla patates ithal eden ülke konumunda.

İspanya, Rusya, ABD, İtalya, Almanya, Kanada, Fransa, İngiltere ve Irak dünyada patates Kaynak: fao ithal eden başlıca ülkeler. Aynı yıl yaklaşık 11.8 milyon ton miktarında ve 3.3 milyar dolar değerinde patates ihracatı olmuş. Fransa, Almanya, Hollanda, İran, Çin, Mısır, Pakistan ve Hindistan patates ihracatında öne çıkan ülkeler.

Türkiye’de birçok ilde patates üretimi yapılıyor. Üretim yoğun olarak sırasıyla Niğde, Nevşehir, İzmir, Konya, Afyon ve Kayseri’de gerçekleştiriliyor. Bu illeri sırasıyla Bolu, Adana, Aksaray, Bitlis izliyor.

Toplam patatesin yaklaşık yüzde 75’i bu illerde üretiliyor.

Türkiye’de üretilen patateslerin yaklaşık yüzde 60’ı yemeklik, yüzde lO’u sanayilik, yüzde 10’u tohumluk ve geri kalanı da hayvan yemi, ihracat ve depo kayıpları şeklinde değerlendiriliyor.

DÜNYADA DA FİYATLAR ARTTI

Hollanda, yılda yaklaşık 700 bin ton ihracatla dünyanın önde gelen sertifikalı tohumluk patates tedarikçisi. Hollanda tek başına dünya tohumluk patates ticaretinin yüzde 50’den fazlasını kontrol ediyor. Fransa, Kanada, Almanya ve İngiltere diğer tohumluk patates tedarikçisi ülkeler. En büyük tohumluk patates alıcıları olan Mısır, Cezayir, Fas ve Tunus ise dünya tohumluk patates ithalatında öne çıkan diğer ülkeler. Ancak 2018’de Hollanda başta olmak üzere Avrupa kıtasında patates verimin-I de önemli oranda düşüşler oldu. Avrupa’da gerçekleşen uzun bir kuraklık döneminin ardından geç gelen yağmurlar, tohumluk patates ihracatında kalite problemleri odaklı zorluklar doğuruyor. Bu da dünyada patates fiyatlarının yukarı yönlü hareket etmesine neden oluyor.

Türkiye, son beş yılda yüzde 70 oranında patates tohumluğu üretim artışı gerçekleştirdi. TÜIK verilerine göre, Türkiye 2018’de yaklaşık 151 milyon dolarlık tohum ihracatı, 178 milyon dolarlık tohum ithalatı gerçekleştirdi. Tohumluk patates ithalatı, değer bazında Türkiye tohum ithalatının yaklaşık yüzde 8’ine karşılık geliyor. Türkiye, başta Hollanda olmak üzere Fransa, Almanya ve İngiltere’den patates tohumluğu ithal ediyor. 2018’de Hollanda’dan 10 bin tonun üzerinde tohumluk patates ithal edilmiş. Son yıllarda, Türkiye, özellikle Azerbaycan pazarına yönelik olarak tohumluk patates ihracatı gerçekleştiriyor. 2018’de yaklaşık 3 milyon dolar değerinde, 13 bin ton civarında patates tohumluğu bu ülkeye ihraç edildi.

ÇOK ÖNEMLİ BİR ENSTİTÜ

Türkiye’de patates çeşidi tescil işlemleri 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu ve bu kanuna istinaden hazırlanan “Bitki Çeşitlerinin Kayıt Altına Alınması Yönetmeliği” çerçevesinde yürütülüyor. Tescilli 157 çeşidin 143 tanesi, üretim izinli 42 çeşidin de tamamı TSÜAB üyesi firmalar adına kayıtlı. Patates ile ilgili Ar-Ge faaliyetleri ağırlıklı olarak kamu tarımsal araştırma enstitüleri tarafından yürütülüyor. Bu enstitülerin başında da Niğde Patates Araştırma Enstitüsü geliyor. Burası Türkiye’nin ilk ve tek konu araştırma enstitüsü. Enstitü bugüne kadar sekiz çeşidi tescilletmiş. Niğde Patates Araştırma Enstitüsiı’nün tescillettiği çeşitlere Onaran 2015, Nahita, Fatih, Ünlenen, Nam, Çağlı, Leventbey, Mıİ’ratbey gibi isimler verilmiş. Nahita, Onaran 2015, Ünlenen ve Nam isimli tohumların ihale ile özel sektöre kullanım ve pazarlama haklan verilmiş. Enstitü çok özel çalışmalara imza atıyor.

Patateste sürdürülebilir üretim için 2005 yılından bu yana çalışmalar devam ediyor. “Ülkesel Patates Tohumluk Üretim Sisteminin Geliştirilmesi” başlıklı proje ile milli tohumlar geliştirilmeye çalışılıyor. Şu ana kadar yapılan çalışmalarda Patates Genetik tabanı oluşturulmuş. Enstitü şu sıralar çok özel bir tohum üzerinde de çalışıyor. Malum patates siğili hastalığı en büyük sorun. Bu sorunu kökten çözebilmek için bir dizi araştırma yapılıyor. Yeni tohum çalışmaları sürüyor. Öğrendiğimize göre önemli bir yol da alınmış. Bir iki yıl içinde enstitü patates siğiline dayanıklı tohumu önce tescil ettirip sonra da üreticinin kullanımına sunmaya hazırlanıyor.

DENEMELER SÜRÜYOR

Özel sektör tarafında da patates tohumuna gönül vermiş bir isim var. Doğa Tohumculuk’un sahibi Yakup Karahan 12 yıldır patates tohumu üzerine çalışmalar yapıyor. Tohumculuk çok zahmetli bir iş. Bir tohumun gelişmesi, ıslahı, ticari olarak pazara çıkması ve milli hale gelmesi için 15 yıl gibi bir zamana ihtiyaç var. Defalarca deneme üretim yapıp sonuçlarına göre yol alıyorsunuz. Bu nedenle çok zahmetli ve maliyetli bir yatırım. Karahan bu nedenle ayrı bir teşekkürü hak ediyor. Devlet kuruluşlarının yapacağı bir yatırımı özveriyle devam ettiriyor.

Karahan, 23 çeşit patates tohumu üzerinde çalıştıklarını belirtiyor. 12 yıldır çalışmalarını titizlikle yürüttüklerini belirten Karahan, sona yaklaştıklarını belirtiyor. Verdiği bilgiye göre Tohumluk Tescil Scrtifikasyon Merkezi Müdürlüğü tarafından teste tabi tutulan uluslararası şirketlerin tohumlarının da bulunduğu 40 çeşit arasında ilk üçün kendi tohumlukları olduğunu belirtiyor. Dört yıl içinde tohumlarından 12 tanesinin ticari hale gelmesini beklediklerini söyleyen Karahan, “Milli ve yerli tohumlarımız yolda. Patates tohumunda önemli çalışmalar yürütüyoruz. İthalatçı değil ihracatçı olmalıyız” diyor. Karahan, patates çeşitlerine Bahar, Volkan, Zirve, Kaya, Doruk, Yaprak, Yankı, Maden, Kutup, Ilkmor, Yediveren, Yaldız, Ayaz isimleri vermiş. Tamamen milli ve yerli tohumluk patates çeşitleri piyasaya girdikten sonra çeşit sayımız da önemli ölçüde artmış olacak. Tezgahlarda çok farklı patatesler göreceğiz.

Sarı-kırmızı ve sarı-lacivert patatesler yolda

Niğde Patates Araştırma Enstitüsü’nde yürütülen ıslah çalışmalarında, yemeklik, sanayilik ve hastalıklara dayanıklı patates çeşitlerinin geliştirilmesinin yanında farklı kabuk ve et rengine sahip patates çeşitleri de geliştiriliyor. Geliştirilen renkli, yerli ve milli çeşitler üzerinde çalışmalar devam ediyor. Yeni çeşitler üzerinde yapılan teknolojik testler sonucunda çeşitlerden iyi kalitede cips elde edilmiş. Türkiye’de bir ilk olarak renkli yerli ve milli patates cipsleri enstitüde geliştirilmiş.

Bu çeşitlerin cips piyasasına girmesiyle birlikte Türkiye’deki cips piyasası renklenecek. Örneğin sarı-kırmızı, sarı-lacivert taraftar cipsleri üretilebilecek. Cips yapımına uygun renkli çeşitler özel sektörün talebiyle birlikte kamu-özel sektör işbirliği yapmak suretiyle üretimleri gerçekleştirildiğinde cips piyasasına farklı bir soluk gelecek. Enstitü bu konuda cips markalarıyla da temas halindeymiş.

Milli tohum uyutuldu mu?

Haberi yaparken öyle bir iddia ortaya atıldı ki peşine düşmemek mümkün değildi. İddia, Niğde Patates Araştırma Enstitüsü’nün geliştirdiği milli bir tohumu yabancı bir şirket satın almış ve uyutmuş. Yani piyasaya vermemiş. Haliyle bu iddia çok önemli. Başladık araştırmaya… Öğrendiğimize göre durum öyle değilmiş. Enstitü tescillettiği tohumları ihale yoluyla özel sektörün kullanımına veriyormuş. Yapılan ihale sonrasında Nahita yabancı sermayeli şirket Ar Tarım Tohumculuk’a, Onaran 2015, Ünlenen ve Nam isimli çeşitler ise Selanik Tohumculuk’a verilmiş. İhaleye bütün tohum şirketleri davet edilmiş. İhaleyi de bu şirketler kazanmış. Tabii ihale olunca iş bitmiyormuş. Enstitünün yaptığı ihale sözleşmesine göre tohumu uyutmak mümkün değil. Tohumları piyasaya vermek şartmış. Aksi takdirde sözleşme iptal olup, tohumun kullanım hakları geri alınıyormuş. Bu iddiaların ihalede tohumu alamayan şirketlerin çıkardığı söylentileri var. Bu arada yerli tohumlarla ilgili bir bilgi daha aktaralım. Nahita’nın bugün sadece Türkiye’de değil 15 ülkede deneme üretimi yapılıyor. İlk kez bir Türk tohumu yurtdışında da üretilecek. Nahita yabancı bir ülkede dikimi yapılan ilk yerli ve milli çeşit olacak. Onaran 2015, Ünlenen ve Nam’ın ise Azerbaycan’da deneme dikimleri yapılacak.

Savaş AKCAN / Türkiye Tohumcular Birliği (TÜRKTOB) Yönetim Kurulu Başkanı
“Milli tohum şart”

Türkiye’de 4.9 milyon ton patates üretimi gerçekleştiriliyor. Tohumluk patates fiyatları 3 TL seviyesinde. Yani dolar bazında 50 cent. Tohumluk patates 2015’te 1 dolar seviyesindeydi. Bu taraftan baktığımızda patates ucuz. Bu fiyatları tartışırken çiftçinin gübre, ilaç, enerji, mazot maliyetlerini de düşünmek lazım. Üretici maliyetler altında ezilirse üretim yapamaz. Bugün patates ithalatı gündemde. Oysa patates fiyatları yurtdışında da ucuz değil. En makul fiyatlar Azerbaycan ve İran’da. Onlarda da 50 ve 75 cent seviyesinde. Türkiye’nin bu konuda yapması gereken kendi üretimini artırmasıdır. Bunun yolu da tohumluk patatesten geçiyor. Tohumlukta da ithalat var. Asıl olan milli tohum geliştirmek. Özel sektör tarafında tohumluk yatırımı yapan bir iki firma var. Ancak bu maliyetli bir yatırım. Her şirket bu işe giremez. Tarımsal Araştırma Enstitüleri’ne büyük görev düşüyor. Milli tohumlar geliştirip uygun şartlarda üreticiye satmalılar. Kısmen yapılıyor ama bu çalışmalar artırılmalı. Asıl olan ithal tohumdan yerli üretim yapmak değil, her şeyi ile bizim olan milli tohum geliştirmek. Sadece patates için değil, bütün ürünler için bu şart.

İDRİZ ÇOKAL