Kilogram yeniden tanımlanıyor

GEÇTÎGÎMÎZ hafta, birdenbire bir “kilogram” sorunu ortaya çıktı. “Kilogram yeniden tanımlanıyor”, “Bundan sonra bütün ölçüler daha doğru olacak”, “Kilonuz, eski kilonuz değil” gibi basında yer alan hamasi başlıklarla, sanki kilogramda çok büyük değişiklikler olacakmış gibi bir hava yaratıldı. Biz de merak edip, konuyu inceleyelim dedik.

Kilogram’ın günlük yaşantımızda hiç mi hiç değişikliği olmayacak. Yapılacak hassas ayarla, kilogramın gerçek net ağırlığı, bir “kirpik kılının ağırlığı” kadar bir değişikliğe uğrayacak. Bu durum sadece ilaç geliştirme, nanoteknoloji (maddenin atom ya da molekül seviyesinde kontrolü) ve mühendislikte doğru ölçümler yapılması açısından önem taşıyor. Yoksa pazardan aldığınız bir kilo patatesin gerçekte 900 gram olması gibi bir değişiklik söz konusu değil.

HER ÜLKEDE FARKLIYDI

Mesafe ve hacim birimlerinde olduğu gibi ağırlık birimlerinde de küresel bir standart, dünya tarihi boyunca olmadı. Her toplumda, her kültürde değişik ağırlık birimleri kullanıldı. İnsanoğlu, takas yöntemiyle alışveriş ve ticaret yapmayı aştığında işin içine, herkesin kabul edebileceği ağırlık birimleri girmeye başladı. Ama yine her toplum, kendi ağırlık birimini kullanıyordu. Bazı Avrupa ülkeleri “pound” adını verdiği bir birimi ortaklaşa kullanmayı kabul etti. Ağırlık bugünkü ölçülerle 328.9 gramdı. Sorun bitmemişti. Her ülke pound’u değişik değerlerde kullanıyor, hatta her kalem mal için yine değişik pound ölçülerinden yararlanıyordu. Pound’un kökeni, Latince “libra” (Bu nedenle bugün hala pound ve libre aynı anlamdadır).

[box type=”info” ]Pound’u ağırlık birimi olarak kabul ettirmeye çalışan Ingiltere’de dahi, “troy pound” (değerli metal ve taşlar için), “towcr pound” (gümüş için), “merchant pound” (tacirler için), London pound (453 gram) gibi çeşitlemeler vardı (Bugün London Pound denince akla Ingiliz para birimi Sterlin gelir). Bunlarda ağırlık, 350 gram ile 467 gram arasında değişiyordu. Bununla birlikte en önemli pound, Fransızların “avoirdupois” adını verdiği pound’du. 454 gramdı ki bir gram farkla Londra pound’uyla aynıydı.[/box]

KILOGRAMME’NİN ÖYKÜSÜ

Avoirdupois kelimesi, Anglo-Norman Fransızcası’ndan geliyor. Gerçeği, “aveir de peis” olan bu tanım, “ağırlıklı mallar” demek. Kelimeyi modern Fransızca’ya “avoir du pois” olarak çevirdiler. Ama bu, gerçek tanımı yansıtmıyor. Çünkü “ağırlık sahibi olmak” anlamına geliyor.

Ağırlık, hacim ve mesafe ölçülerinde öncü olan Fransa’da da bu farklılıklar, halkın kafasını karıştırıyordu. “Livre esterlin” 367.1 gram, “livre poids de marc” veya “livre de Paris” olarak bilinen ağırlık da 489.5 gramdı. Buğday, arpa, çavdar gibi tahılların ağırlığı ölçüldüğünde libre, İngiltere’de 64.8 miligram, Fransa’da 53.1 miligram farklı oluyordu.

1668’de İngiliz filozof, yazar ve din adamı John Wilkins (1614-1672), bir desimetreküp (bir litre), damıtılmış suyun, deniz seviyesinde ve 0 derecede ölçülen ağırlığının esas alınmasını teklif etti (O zamanlar ısı birimi yoktu. Sadece “derece” deniyordu. Bugün kullandığımız Celsius derecesi, 1742’de İsveçli bilim adamı Anders Celsius tarafından ortaya atıldı). Bu ağırlığa da “grave” dendi. 1 grave 1.000 gram, 1 “gravet” 1 gram ve “bar” da 1.000 grave’di. ölçü olarak alınan sıcaklık da 0 dereceden 4 dereceye çıkarıldı. Çünkü suyun en yoğun hali, bu sıcaklıktaydı.

Fransızlar 1799’da platinden geçici bir prototip yaptılar ve adına da, Yunanca “bin” anlamındaki kilo ile Latince “küçük ağırlık” demek olan gramma’yı birleştirerek “kilogramme” dediler. Sadece birkaç yıl kullanılan İngiliz birimleri hemen unutuldu (İngilizce’de “grave” kelimesinin zamanla “mezar” anlamına dönüşmesinin sebebi budur). Aradan bir yüzyıla yakın bir zaman geçtikten sonra geçici prototip, yüzde 90 platin, yüzde 10 iridyum alaşımından yapıldı. Çünkü bu metaller paslanmıyor, korozyona uğramıyordu. Adı, “Le Grande K” (Büyük K) oldu. Paris’in banliyölerinden Saint Cloud’da “Pavillon de Breteuil” adlı bir binanın bodrum katında sakladılar.

HALA DİRENENLER VAR

Aralarında Türkiye’nin de olduğu, ticarette söz sahibi 45 kadar ülke, standart oluşturmak amacıyla bu prototipin kopyalarını aldı. ABD dört, Kanada ise iki kopya birden aldı. Ne var ki Fransızların elindeki prototip, zamanla hava şartlarından bozuldu, küflendi ve temizlenmesi gerekti.

Günümüzde 10-20 yıllık periyotlarda kopya ağırlıkların Büyük K ile kıyaslanması gerekiyor. Ama bu gereklilik, bazı toplumların farklı ölçüler kullanmasına engel olamıyor. Bugün, miligram ve mikrogram arasındaki farktan zarar gören ülkeler var. Miligram, gramın binde biriyken mikrogram. milyonda biri. İngiltere’de miligram/mikrog-ram karışıklığı, sağlıkta ciddi sorunlar yaratıyor. İlaçların terkibinin doğru hazırlanması için artık, reçetelerde ağırlık birimlerinin kısaltmayla değil, tam kelimeyle yazılması zorunlu. İngiltere bugün metrik sisteme geçti ama hala taşrada, kentlere uzak köylerde geleneklerine bağlı kişiler, eski ölçüleri kullanmayı sürdürüyor. Bütün dünyada metrik sisteme geçmemekte direnen ülkeler ise ABD, Liberya ve Myanmar (eski Burma ya da Birmanya).

İtalya’da besin maddelerinin ağırlığını ölçerken, “ettogrammo” (hektogram – 100 gram) birimini kullananların sayısı bir hayli fazla. Orta Avrupa ülkelerinde peynir ya da et alırken “dekagram” (10 gram) ölçüsünün kullanıldığını görürseniz şaşırmayın. Megagram kullanan pazarlar da hala var. Megagram, bir milyon grama eşit. Yani bir ton. Ölçü yine de kafa karıştırıcı. Birleşik Krallık ve İngiliz Milletler Topluluğu’na bağlı ülkeler, uzun tonu (1.016 kilo), ABD kısa tonu (907 kilo) kullanıyor. Ayrıca “tonne” olarak bilinen bir ağırlık ölçüsü daha var. İşte dünyanın büyük bölümünün kullandığı bu ölçü, tam 1.000 kilo. Avrupa’da 17’nci ve 18’inci yüzyıllarda, demir-çelik endüstrisinde kullanılan ton birimleri bile 1.016 kilo ile 1.080 kilo arasında değişiyordu.

PARİS’TEKİ UZMANLARIN AMACI

Günümüzde sera gazı emisyonları ve nükleer silahların kapasiteleri “megaton” (milyon ton) olarak ölçülüyor. Ama bu ölçümler kağıt üzerine “teragram” (trilyon gram veya milyon ton) olarak yazılıyor. Hala değişik ağırlık birimleri kullanılsa da günümüzde uluslararası standartları ve prototipleri koruyan bir büro mevcut.

Uluslararası Ağırlıklar ve Ölçüler Bürosu (Bureau International des Poids et Mesures), 20 Mayıs 1875’te Paris’te kuruldu. Günümüzde Paris’in güneybatı banliyösü Sevres’de bulunan merkezde, her dört yılda bir toplantı yapılır ve daha önceden tayin edilmiş 18 bilim adamına standartların korunup korunmadığına dair incelemede bulunma görevi verilir.

Fransızların tozlanıp ağırlığının değişmemesi için cam fanus içinde titizlikle sakladığı kilogram prototipi, fiziki. Şimdi ölçümün, elektrikle yapılması gündemde.

Kilogramın gerçek ağırlığı, bir elektromıknatısın çekim gücüyle ölçülecek. Bu ölçüm, milyonda bir hassasiyete sahip olacak. Düzenlemenin amacı, “tam” ölçüm yapmak ve Büyük K ile kopyaları arasındaki farklılıkları gidermek.

Alev Rigel